Tekst Dziejów 16:30-34 podnosi istotny problem źródła wiary. Nakazanie przez Pawła i Sylasa strażnikowi więziennemu, aby uwierzył, wskazywałoby, że my sami mamy moc wzbudzić w sobie wiarę do Boga, a więc nie można postrzegać jej już jako Boskiego daru, a raczej trzeba ją widzieć jako powszechny obowiązek każdego człowieka. Z drugiej jednak strony mamy werset Rzym. 12:3, gdzie czytamy, że to "Bóg przydzielił miarę wiary" wierzącym (GP). Sprzeczność, przynajmniej na pierwszy rzut oka, wydaje się być oczywista. Część badaczy Biblii rozwiązuje ten problem argumentem, że forma "uwierz" w Dziejach 16:31 nie jest prawidłowa, a analiza gramatyki w tym miejscu sugerowałaby raczej "musisz najpierw wierzyć" jako preferowane tłumaczenie. Takie rozstrzygnięcie zdecydowanie przechyliłoby szalę argumentu na rzecz poglądu, że wiara jest darem i sami z siebie mocy uwierzenia nie posiadamy. Warto jednak przed pochopnym przyjęciem tego stanowiska przyjrzeć się bliżej gramatyce omawianego fragmentu.
'Uwierz' jako forma zgodna z gramatyką i kontekstem
Przetłumaczenie w Dziejach 16:31 pisteuo (wierzyć, być przekonanym, ufać) jako "musisz najpierw wierzyć" (1) zamiast "uwierz" (2) wydaje się być bardziej kompatybilne z nauką, że wiara pochodzi od Boga. Nie ma w tym wypadku określenia, kto jest źródłem wiary - Bóg czy człowiek - a więc temat jej pochodzenia omijamy w ten sposób szerokim łukiem. Trudność polega jednak na tym, że nie jest to tłumaczenie zgodne z oryginalną gramatyką tego tekstu.
W oryginale występują dwa elementy, które musimy uwzględnić, tj. tryb rozkazujący (brak augmentu przed czasownikiem) i czas przeszły dokonany (aoryst). W trybie oznajmującym aoryst wskazuje na wykonanie/ukończenie czynności w czasie przeszłym. W przypadku użycia w połączeniu z trybem rozkazującym, aoryst nie wskazuje na czas przeszły, tylko na dokonany aspekt czasownika. Tłumaczenie (1) jest więc próbą nadania aorystowi w trybie rozkazującym znaczenia, które posiada on w trybie oznajmującym, jakoby wierzenie było czynnością przeszłą/poprzedzającą w stosunku do jej rezultatu - zbawienia. Ponadto, takie zdanie 1) przyjmuje de facto postać stwierdzenia, a nie nakazu, oraz 2) lekceważy fakt, że czasownik w oryginale występuje w stronie czynnej, co w połączeniu z trybem rozkazującym wskazuje jednoznacznie na potrzebę wykonania działania po stronie adresata wypowiedzi.
Wybór czasu przeszłego lub teraźniejszego w połączeniu z trybem rozkazującym jest w grece wyborem między aspektem dokonanym i niedokonanym czasownika. Dla przykładu, rodzic może się zwrócić do dziecka przy obiedzie w dwojaki sposób: 1) "jedz tę zupę", kładąc akcent na ciągłość czynności w momencie mówienia lub 2) "zjedz tę zupę", podkreślając w ten sposób potrzebę dokończenia czynności. W pierwszym przypadku mielibyśmy czas teraźniejszy, w drugim aoryst. Połączenie w Dziejach 16:31 aorystu z trybem rozkazującym w stronie czynnej nie pozostawia więc dużego wyboru w zakresie możliwości tłumaczenia, wskazując jednoznacznie na formę 2) - "uwierz" - jako prawidłową.
Powyższy wniosek dotyczący tłumaczenia w Dziejach 16:31 jest dodatkowo potwierdzony zapisem w wersecie 34, gdzie czytamy, że strażnik "cieszył się bardzo, że uwierzył Bogu". W tym miejscu z kolei pisteuo występuje w formie imiesłowu teraźniejszego dokonanego ("uwierzywszy"), który stanowi podkreślenie teraźniejszego skutku przeszłej czynności. Zatem nie chodziło o ciągły stan wiary, ale o podjęcie konkretnej, jednorazowej czynności. Ponadto, strona czynna ponownie wskazuje na to, że podmiotem, który tę czynność uwierzenia wykonał, był strażnik, nie Bóg, udzielający strażnikowi swej wiary.
Analiza gramatyczna nie pozwala zatem zdyskwalifikować formy "uwierz", przez co także nie przyczynia się do rozwiązania sprzeczności oświadczeń apostoła Pawła z Rzym. 12:3 i Dziejów 16:30-34. Dodatkowego, a zarazem poważnego argumentu wspierającego wersję Dziejów 16:30-34 dostarcza nauczanie Słowa Bożego na temat wiary Abrahama. Pismo św. uczy, że "Uwierzył zaś Abraham Bogu i policzone zostało mu [to] ku usprawiedliwieniu" (Rzym. 4:3 GP; Rdz. 15:6). Zatem nie Bóg udzielił Abrahamowi wiary, ale on sam ją okazał. Gdyby Bóg był autorem wiary Abrahama, stwierdzenie, że ta wiara była następnie poddana ocenie, nie miałoby większego sensu. Stąd też apostoł Paweł pisze w Hbr. 11:8, że "Dzięki wierze powoływany Abraham okazał posłuszeństwo..." (GP). Bóg powołał Abrahama, kiedy wezwał go do opuszczenia Ur. Ale Abraham nie miał przymusu usłuchania. Właśnie dlatego jest stawiany za przykład: nie musiał, ale okazał wiarę, a przez wiarę także i posłuszeństwo.
To bardzo ważna informacja, ponieważ Abraham nazwany jest w Piśmie "ojcem wszystkich wierzących" (Rzym. 4:11 GP). Tak jak Abraham został wezwany do wyjścia w stronę ziemi obiecanej, podobnie my jesteśmy wzywani przez ogłaszanie Ewangelii do wyjścia w stronę Królestwa Bożego. Ale tak jak Abraham nie był pod przymusem, podobnie słuchający Ewangelii dzisiaj mają wolność okazania wiary bądź zlekceważenia. Nie jest prawdą, że tylko ci wierzą, którym Bóg udzielił wiary, bowiem "Bóg wzywa teraz ludzi, aby wszyscy i wszędzie się nawrócili" (Dzieje 17:30 ESP). "Wszyscy i wszędzie" mają pokutować - tekst Dziejów w oryginale mówi bowiem o pokucie, nie o nawróceniu - a to z kolei wyklucza wyborcze udzielanie wiary tylko niektórym. Wszyscy mają ją okazać, bo tylko na podstawie wiary możliwa jest pokuta. Gdyby pokutowanie zależało od udzielenia wiary przez Boga, w sposób zasadniczy kłóciłoby się to nie tylko z doświadczeniem - widzimy bowiem, że nie wszyscy tę wiarę mają - ale i wersetem Dziejów 17:30.
Wiara działająca przez miłość
Powyższe rozważania wskazują, że forma "uwierz", którą znajdujemy w Dziejach 16:31, ma bardzo dobre uzasadnienie w kontekstowych naukach Słowa Bożego i jako taka nie powinna być podważana. Nie rozwiązuje to jednak problemu sprzeczności, jaką dostrzegamy w wersetach Dziejów 16:31 i Rzym. 12:3. Kluczem do jej rozwiązania jest oświadczenie apostoła Pawła, że wiara działa przez miłość (Gal. 5:6). Podstawowym znaczeniem wiary w językach Biblijnych jest przekonanie, rozumowa ocena. Jak wynika jednak z wypowiedzi Jakuba, wiara tylko w tym podstawowym znaczeniu niewiele jest warta (Jak. 2:19). Potrzebna jest wiara w znaczeniu drugim, które jest definiowane krótko jako zaufanie - chodzi zatem o to, aby przekonanie przyniosło z sobą także działanie. I tutaj dochodzimy do istoty sprawy, bowiem wiara może działać zarówno przez miłość obowiązkową, jak i nieobowiązkową.
Miłość obowiązkowa względem Boga to greckie eusebeia - pobożność. Nie jest to kwestia daru bądź wyboru, ale obowiązku każdego człowieka, który ma przestrzegać zasad ustanowionych przez swojego Stworzyciela. Eusebeia pochodzi od eusebes - pobożny, na które składają się eu - dobrze, szczęśliwie, pomyślnie, oraz sebomai - oddawać cześć, być bogobojnym. W ten sposób źródłosłów słowa pobożność wskazuje, że przedmiotem jej działania jest regulowanie stosunków ziemskich - prowadzenie naszych spraw należących do obecnego życia w sposób zmierzający do pokoju i harmonii. W ten sposób przynosimy chwałę Bogu nie tylko dlatego, że uznajemy Go za najwyższego Prawodawcę, ale również dlatego, że przez dobre skutki stosowania Jego praw pokazujemy ich wyższość nad wszystkimi systemami filozoficznymi i etycznymi wymyślonymi przez człowieka (Prz. 27:11). Warto tutaj zauważyć, że słowa wielokrotnie kierowane przez Pana Boga do Izreala nawołują ich do pobożności, odwołując się właśnie do jej skutków: "aby ci się dobrze wiodło i abyście się stali bardzo liczni, tak jak Jehowa, Bóg twoich praojców, obiecał ci co do ziemi mlekiem i miodem płynącej" (Pwt. 6:1-3 NW).
W tym kontekście łatwiej dostrzec, w jakim sensie miłość może być obowiązkowa lub nie. W myśl Boskiej zasady wyrażonej przez naszego Pana: "Od każdego, komu wiele dano, wiele też będzie się wymagać" (Łk. 12:48 ESP), Prawo Boże w jego poszczególnych wymaganiach nie jest powszechne. Inne wymagania dotyczą aniołów, inne ludzi, a inne wybranych, którzy aspirują do natury duchowej. Zasady pobożności są obowiązkowe w tym sensie, że są powszechne dla cielesnego stworzenia, jakim jest człowiek. Analogicznie, zasady miłości nieobowiązkowej nie są obowiązkowe dla każdego człowieka, ale są obowiązkowe dla wybranych. Podstawową zasadą miłości nieobowiązkowej agape jest zasada poświęcenia, obejmująca nie tylko odwrócenie się od grzechu i praktykowanie sprawiedliwości (co jest istotą pobożności), ale także poświęcenie swojego życia dla spraw Ewangelii ("życie dla Chrystusa"; 2 Kor. 5:14,15). W tym sensie agape nie tylko zawiera w sobie eusebeia, ale znacznie wykracza poza jej warunki. I w tym też sensie nasz Pan, który przyszedł przedstawić Żydom warunki poświęcenia, nie przyszedł znieść Prawa, ale przyszedł je dopełnić (Mt. 5:17).
Jeśli przyjmiemy wiarę w jej podstawowym znaczeniu (przekonanie), taka wiara rzeczywiście działa (wpływa na postępowanie człowieka) przez miłość - obowiązkową (eusebeia) lub nieobowiązkową (poświęcającą agape). O ile jednak eusebeia jest obowiązkowa, ponieważ każdy człowiek jest zobowiązany do życia zgodnego z zasadami swojego Stwórcy, o tyle miłość poświęcająca agape jest darem Boga dla Jego wybranych (Rzym. 5:5; 1 Tes. 1:4-7). W prawdzie zatem są ci, którzy nauczają, że Bóg udziela wiary - wiara poświęcająca działająca na zasadach miłości agape może być tylko darem Pana Boga. Jednak nie są w błędzie także ci, którzy mówią, że człowiek może sam z siebie uwierzyć - może jeśli nabędzie przekonania o Chrystusie i zgodnie z nim okaże pobożność - miłość obowiązkową eusebeia. Dlatego nie ma sprzeczności między Rzym. 12:3 i Dziejami 16:31, ponieważ w pierwszym przypadku jest mowa o wierze w poświęceniu, w drugim o pobożności.
---
W Dziejach 16:31 Paweł z Sylasem oświadczają strażnikowi więziennemu, że uwierzenie jest warunkiem zbawienia. Potępienie wraz z wyrokiem śmierci przyszło na człowieka wskutek uchybienia Boskiemu Prawu. Zbawienie wraz z uwolnieniem od wyroku śmierci przychodzi przez powrót człowieka do stanu zgodności z Boskim Prawem. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest uwierzenie - przyjęcie Jezusa Chrystusa, pokutowanie z grzechów i nawrócenie się do zasad Boskiej sprawiedliwości. Wszystkie te elementy składają się na pobożność, a zatem to, co jest wymagane od każdego człowieka. Nie jest to jeszcze 'zbawienie całkowite', o którym pisze apostoł Paweł w Hbr. 7:25. Jest ono wynikiem działania Pana Boga przez Jezusa Chrystusa i Chrystusowego ducha prawdy, nie mamy zatem wpływu na to, czy otrzymamy je w tym życiu czy w przyszłym dniu sądu. Jeśli jednak otwieramy się na działanie Pana Boga przez pobożność, możemy mieć spokojną nadzieję, że we właściwym czasie także i to całkowite zbawienie zostanie nam udostępnione.